De geschiedenis wordt geschreven door de overwinnaars. Dat geldt zowel voor mensen onderling als voor onze omgang met andere soorten. Als mensen zien we onszelf als de maat der dingen maar ik denk dat de wereld veel mooier is als we onze blik verruimen. In een interview met het NRC zegt Frans de Waal bijvoorbeeld dat we moeten ophouden om dieren met onszelf te vergelijken: “Ben ik slimmer dan een octopus omdat ik kan praten? Dat vind ik geen interessante vraag. De octopus kan een heleboel dingen die ik niet kan.” Volgens hem is het interessanter om de cognitie van verschillende dieren te onderzoeken als waardevol in zichzelf.
En waarom zouden we dit beperken tot dieren? Zie bijvoorbeeld deze geestige TED Talk van Stefan Mancuso waarin hij het opneemt voor de planten. Deze hebben bijzondere eigenschappen, die weleens onder de noemer ‘cognitie’ zouden kunnen vallen. Planten kunnen minstens 15 verschillende dingen meten, zoals de aanwezigheid van mineralen, bodemstructuur, concurrentie van buren, of wind. Juist het feit dat we mensen zijn, beperkt ons bij het bestuderen van planten. Wij kunnen vrij bewegen en nemen daarom aan dat een organisme dat op één plek staat, minder vermogens heeft. Maar planten zitten zo in elkaar dat ze grotendeels kunnen worden opgegeten en toch blijven leven.
Of we het nu ‘cognitie’ noemen of niet, elk levend wezen heeft eigenschappen waar we met bewondering naar kunnen kijken. Ons leven wordt mogelijk gemaakt door microscopische bacteriën die kunnen overleven in extreme omstandigheden. In de woorden van Bill Bryson: “Bacteria may not build cities or have interesting social lives, but they will be here when the Sun explodes. This is their planet, and we are on it only because they allow us to be.”
Zowel vanuit een lineaire opvatting van de evolutietheorie als vanuit het idee van de mens als ‘heerser over de schepping’ kun je maar al te makkelijk gaan denken dat alles hier op aarde ondergeschikt is aan ons. Als we door de ogen van andere levensvormen (met of zonder ogen) naar de wereld kijken, worden we vanzelf minder arrogant. Eerder schreef ik hoe Jezus ons leert dat wij ons dienstbaar moeten opstellen richting andere vormen van leven. En ook vanuit de wetenschap is het niet langer vol te houden dat de mens het einddoel van alles is. We komen steeds meer te weten over andere mensachtigen die tegelijk met homo sapiens hebben geleefd. Deze ontdekkingen zetten het vertrouwde plaatje van een mensaap die langzaam rechtop gaat lopen en mens wordt, op losse schroeven. Er is weinig lineariteit te ontdekken in onze ontstaansgeschiedenis.
Wij nemen als mensen een speciale plaats in binnen de natuur, maar er is geen enkele reden om neer te kijken op andere levensvormen of er achteloos mee om te gaan. Een boom van duizend jaar oud, een prachtig gecamoufleerde kameleon, de gevoeligheid van een paard — het roept respect op. Als we kijken met andere ogen kunnen we hopelijk bij het maken van onze keuzes naast ons eigenbelang ook dat van anderen meewegen.
Referenties
- NRC, 2016. Hoe slim moet je zijn om dieren te begrijpen?
- Stefano Mancuso: De oorsprong van de intelligentie van planten (TED Talk)
- Garzón en Keijzer, Cognition in Plants
- Bill Bryson, 2004. Een Kleine Geschiedenis van Bijna Alles